دانلود مقالات

شکل گیری بازار در ایران به روزگاران بسیار دور باز می گردد . در اغلب شهرهای ایران تا پیش از دروه ساسانیان  محلی برای خرید و فروش برخی از کالاها وجود داشته است ، اما با توجه به ساخت اقتصادی کشور و کارکرد شهرها ، به جز شهرهای بندری ، بازار به عنوان عنصر مهم شهری که داد و ستد  و تولید بعضی از کالاها در تمام طول سال در آن جریان داشته باشد ، هنوز شکل نهایی خود را نیافته بود . در دوره ساسانیان ، در اثر رواج بازرگانی داخلی و توسعه شهرها و شهرنشینی ، چنین فضایی پا به عرصه وجود نهاد ( سلطان زاده ،1359: 71) .

پس از ورود اسلام و و گسترش شهرهای اسلامی ، افزایش ارتباطات اجتماعی ، توسعه راه های کاروانی و کاروانسراها ، موجب شکل گرفتن فضای بازرگانی و تولیدی ، موسوم به بازار شد . در شهرهای اسلامی ، بازار ، محور اصلی و اقتصادی شهر بوده که مراکز تولید و توزیع کالاهای گوناگون ، انبارهای مهم و مبادلات پولی در آن جای داشتند ( کیانی ، 1374: 16 ) . بر اساس اطلاعات موجود در منابع تاریخی ، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و اغلب شهرهای قدیمی ، بازارهایی دایمی با فضاهای ساخته شده ، وجود داشتند . در این نوع بازارها ، هر صنف در بخشی از راسته اصلی و یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محل معینی عرضه می شد . البته پیشینه شکل گیری راسته های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در مجاور هم در ایران به پیش از اسلام می رسد ( سلطان زاده ،1366: 20 ) .

2-1-1- بازار در دوران صفویه 

امنیت ایجاد شده در دوره صفویه و توسعه روابط خارجی ایران موجب گسترش روابط بازرگانی خارجی و در نتیجه رونق تولید انواع محصولات شد . رواج داد و ستد داخلی و خارجی منجر به رشد شهرنشینی و توسعه شهرها شدند .در این دوران بازار شهرهای بزرگ مانند اصفهان ، تبریز ، مشهد ، قزوین و شیراز به شدت گسترش یافتند . همچنین راسته های جدیدی در کنار راسته های قدیمی ساخته شد و تعدادی کاروانسرا در کنار هر کدام از بازارها برپا گردید . شاه عباس اول در سال 1011  ه.ش دستور ساخت میدان امام ( نقش جهان ) اصفهان و مسجد جامعی را در جبهه جنوبی آن داد . سپس چند رسته بازار و تعدادی کاروانسرا در جبهه شمالی و پیرامون میدان ساخته شد (هنرفر ، 1344: 396) . تبریز پس از اصفهان مهم ترین شهر کشور در دوره صفویه محسوب می شد . طبق مدارک تاریخی در سال1050 ه.ش شمار دکان های این شهر حدود هفت هزار باب و تعداد کاروانسراها و خان ها  حدود دویست و هفتاد باب بیان شده است (سلطان زاده ، 1366: 20) .

2-1-2- بازار در دوره زندیه

پس از صفویه تا حدود قرن 11 ه.ش اقدامات مهمی در زمینه توسعه فضاهای شهری و بازار صورت نگرفت . در دوره حکومت کریم خان زند ، فعالیت های عمرانی مهمی در شیراز انجام شد . در این دوران به فرمان وی ، بازار وکیل و تعدادی کاروانسرا در شیراز ساخته شد که اکنون جزء بناهای تاریخی و ارزشمند به شمار می آیند       (سلطان زاده ، 1366: 23) .

2-1-3- بازار در دوران قاجار

در دوره قاجار ، تهران به عنوان پایتخت کشور به سرعت توسعه یافت . بازار اصلی شهرکه از دوره صفویه شکل گرفته بود ، در امتداد محورهای مهم شهر که به دروازه های اصلی منتهی می شد ، گسترش پیدا کرد و     راسته ها و کاروانسراهای متعددی ساخته و به آن افزوده گردید . در این دوره اقدامات عمرانی اندکی در برخی از شهرهای بزرگ صورت گرفت و بازارهای آنها توسعه ای معمول و متناسب با افزایش جمعیت شهر یافت           (سلطان زاده ، 1366: 26) .

دو تحول مهم اقتصادی و یک تحول مهم شهری در دوره قاجار در روند توسعه بازارها تاثیر به سزایی داشت . نخست آن که تبادلات اقتصادی ایران و سایر کشورها به ویژه روسیه و کشورهای اروپایی در دوره قاجار منجر به ورود برخی از کالاهای خارجی به بازارهای ایران شد و در برخی از زمینه ها به تولید محصولات ایرانی آسیب وارد شد (سلطان زاده ، 1366: 26) .

تحول دوم مربوط به تاسیس و راه اندازی تعدادی کارخانه باروت سازی ، اسلحه سازی ، ابریشم تابی ، کاغذ سازی ، بلورسازی ، نخ ریسی و چاپخانه بود که به سبب پاره ای از ملاحظات شهری ، امنیتی و ارتباطی در بیرون بازار ساخته شدند و به این ترتیب نقش بازار به عنوان یگانه محور اصلی اقتصاد شهر به تدریج رو به ضعف نهاد (سلطان زاده ، 1366: 27) .

تحول مهمی که در زمینه ساختار شهری در این دوره صورت گرفت نقش بسیار مهمی که در زمینه ساختار شهری در این دوره صورت گرفت و نقش بسیار مهمی بر تحول بازارها بر جای گذاشت ، ساختن معابر و    خیابان های مستقیم بود . ورود اتومبیل به شهرها ، اهمیت یافتن دسترسی سواره و تغییر نحوه تقسیم بندی قطعات زمین ، موجب شکل گیری خیابان های مستقیم در شهرهای جدید و درون بافت قدیمی شهر شد ، به طوری که ابتدا نمادهای جدید شهری ، اداری ، حکومتی و سپس دکان ها و فضاهای تجاری در کنار خیابان ها ساخته شد . به این ترتیب ساختار بیشتر بازارها دچار ایستایی و رکود گشت و راسته های تجاری به صورت پراکنده و متمرکز در کنار خیابان ها گسترش یافت . اغلب بازارها به فضایی قدیمی و تاریخی تبدیل گشتند و در شهرهای کوچک و کم جمعیت ، بازارها به تدریج تهی از فعالیت گشته ، فرسوده و متروک شدند (سلطان زاده ، 1366: 27) .

دانلود متن کامل پایان نامه مقطع ارشد معماری : طراحی مجتمع تجاری-تفریحی با رویکرد طبیعت گرایی با تاکید بر سازواره های طبیعی

2-1-4- بازار در دوران پهلوی

در دوره پهلوی اول ، به دلیل رواج استفاده از خیابان و مسیرهای مستقیم کالسکه رو که از اواخر دوره قاجار مورد توجه بود ، استفاده از اتومبیل برای حرکت در شهر ، شکل گیری روابط جدید اجتماعی و تامین امنیت ، منجر به دگرگونی بافت شهری شد و در پی آن بیشتر در شهرها ، الگوی شطرنجی غالب گشت . یکی از پیامدهای تغییر ساختار شهر ، شکل گیری خیابان هایی برای تردد وسایل نقلیه موتوری و پیاده روهایی در دو طرف آن بود . همچنین در این دوران ، فضاهای اداری جدیدی مانند بانک ها ، دفاتر ، موسسه های دولتی و خصوصی ساخته شدند که به دنبال آن فضاهای تجاری در قالب دکان هایی با شکل ردیفی در جداره خیابان و کنار هم قرار گرفتند . این دکان ها در دو سوی خیابان و پیاده رو هایی که از نظر حجم تردد عابران و تراکم جمعیت ساکن موقعیت مناسبی داشتند ، بنا شدند . این گونه ساخت و ساز در جهت پاسخ به نیاز کاربری تجاری و توسعه آن بود . به تدریج در برخی از خیابان هایی که از رونق تجاری خوبی برخوردار شدند ، کمبود فضا به منظور توسعه کاربری تجاری موجب شکل گیری پاساژ گردید . نخستین پاساژها در خیابان لاله زار ، جمهوری و اطراف میدان بهارستان ایجاد شدند . شکل گیری پاساژها در کنار خیابان را می توان با چگونگی ساخت کاروانسرای شهری در کنار راسته بازارها مشابه دانست . زیرا به طور معمول پاساژها در نقاطی از شهر و در خیابان هایی طراحی و ساخته می شدند که از یک سو دارای رونق اقتصادی بوده و از سوی دیگر توسعه دکان ها در لبه پیاده روها و خیابان ها به سادگی ممکن نبود (سلطان زاده ، 1386: 4).